Yapılarına göre kelimeler, basit kelimeler, türemiş kelimeler ve birleşik kelimeler olmak üzere üç ana grupta incelenir:
1. Basit Kelimeler
Yapım eki almamış sözcüklerdir. Bu tür sözcükler çekim eki alabilir. Yapım eki almadıklarından bunlar daima kök durumunda bulunur.
Bu cümlede eklerin tamamı çekim ekidir. Dolayısıyla bu cümledeki tüm sözcükler basit yapılıdır.
» Masasında kitaplar vardı.
Bu cümledeki bütün isimler yapım eki almadıkları için basit yapılıdır.
» Kış bu yıl erken geldi.
Bu cümlede altı çizili fiil basit yapılıdır.
2. Türemiş Kelimeler
Kök ya da gövdelere yapım eki getirilerek oluşturulan yeni sözcüklerdir. Türemiş sözcükte en az bir tane yapım eki bulunur. Türemiş sözcüklere “gövde” de denir.
(Türemiş Sözcük) = (Kök) + (Yapım Eki)
» yol – cu – luk → yolculuk
» ört – ü – lü → örtülü
» sor – u – lar → sorular
Yukarıdaki sözcüklerde altı çizili ekler yapım ekidir. Kök veya gövdelere gelerek yeni bir kelime türetmiştir. Dolayısıyla yapım eki alarak oluşan bu yeni kelimeler türemiş kelimelerdir.
» Mert’le on yıl önce tanıştık.
» Bahçedeki çiçekleri suladı.
Yukarıdaki cümlelerde altı çizili fiiller yapım eki yapım eki aldığı için türemiş yapılıdır.
» Babamın çalışma masası çok düzenlidir.
» Durakta öğrenciler servis bekliyor.
Yukarıdaki cümlelerde altı çizili isimler yapım eki yapım eki aldığı için türemiş yapılıdır.
3. Birleşik Kelimeler
Yeni bir kavramı karşılamak üzere, birden fazla sözcüğün bir araya gelip kaynaşmasıyla oluşan sözcüklere birleşik sözcük denir.
bu sözcükte “Ata” ve “Türk” sözcükleri bir araya gelerek yeni bir kelime oluşturmuştur. İki farklı sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan bu tür sözcüklere birleşik sözcükler diyoruz.
» ne + asıl → nasıl
» demir + baş → demirbaş
» Afyon + kara + hisar → Afyonkarahisar
> Birleşik sözcükleri, yapılarına göre ve oluşumlarına göre olmak üzere iki farklı açıdan ele alıyoruz:
3.1. Yapılarına Göre Bileşik Kelimeler
Birleşik sözcükler, birleşik isim ve birleşik fiil olmak üzere iki farklı yapıdadır.
3.1.1. Birleşik İsim
En az iki sözcükten oluşan isimlerdir. Birleşik isimler farklı yollarla oluşturulabilir:
> İsim tamlaması yoluyla
» denizaltı
» hanımeli
» gökkuşağı
» ateşböceği
> Sıfat tamlaması yoluyla
» Akdeniz
» Acıgöl
» Eskişehir
> Bir isimle bir fiilin kaynaşmasıyla
» bilgisayar
» imambayıldı
» gecekondu
» ateşkes
> İki fiilin kaynaşmasıyla
» çekyat
» dedikodu
» biçerdöver
» kapkaç
3.1.2. Birleşik Fiil
En az iki sözcükten oluşan fiillerdir. Birleşik eylemler üçe ayrılır:
1) Yardımcı Eylemle Yapılan Birleşik Fiiller
İsim soylu sözcüklerden sonra gelen “etmek, olmak, kılmak, eylemek ve buyurmak” yardımcı eylemlerinin kendisinden önceki isimle birleşmesiyle oluşur.
» Sınavdan yüksek puan alınca mutlu oldu.
» Adam, etrafındakilere sürekli emir buyuruyordu.
» Mevla bize yardım eylesin.
» Dili sade kullanarak sözü etkili kılmış.
UYARI Yardımcı eylemle birleşik fiil oluşturulurken ses türemesi veya ses düşmesi olursa yardımcı fiile isme bitişik yazılır.
» Marketi oğluna devretti. (devir + etmek → devretmek)
2) Kurallı Birleşik Fiiller
İki kelimenin belli kurallara göre birleşmesiyle oluşan birleşik fiillerdir. Kurallı birleşik fiillerde, kendi anlamından uzaklaşarak ana fiile “yeterlik, tezlik, yaklaşma, sürerlik” gibi anlamlar katar. Kurallı birleşik fiiller her zaman birleşik yazılır.
> Kurallı birleşik fiiller dörde ayrılır:
a. Yeterlilik Fiili
Bir fiile “ebil(mek)” yardımcı fiili getirilerek yapılır. Cümleye “gücü yetme” veya ihtimal” anlamı katar. Soru olarak kullanıldığı bazı durumlarda “rica” anlamı katar.
cümlesinde “konuşabilmek” sözcüğü yeterlilik birleşik fiilidir. “Bilmek” fiili normalde “bir şey üzerinde bilgisi olmak” anlamı taşır. Ancak burada bu anlamı yitirerek “konuşmak” fiiline ” gücü yetebilme, yapabilme” anlamı katmıştır.
» Babam iki bavulu aynı anda taşıyabiliyor. (Gücü yetme)
» Bu yıl kış geç gelebilir. (İhtimal)
» Mektubu okuyabildin mi? (Gücü yetme, yapabilme)
» Biraz daha sessiz olabilir misiniz? (Rica)
> Yeterlilik fiilinin olumsuzu iki şekilde yapılır:
Yeterlilik fiili gücü yetmezlik, yapamama anlamı taşıyorsa “ebilmek” yardımcı fiilinin “bilmek” kısmı atılır, onun yerine “-ma, -me” olumsuzluk eki “ama(mak), eme(mek)” şeklinde getirilir:
Başarabilirim → Başaramam
Açabilirim → Açamam
Okuyabilir → Okuyamaz
Yeterlilik fiili gücü yetmezlik, yapamama ihtimali içeriyorsa :
Yazabilirim → Yazamayabilirim
Gelebilirim → Gelemeyebilirim
b. Tezlik Fiili
Bir fiile “iver(mek)” yardımcı fiili getirilerek yapılır. Cümleye “çabukluk (tezlik), birdenbirelik ve kolaylık ” anlamı katar.
cümlesinde “uçuvermek” sözcüğü tezlik birleşik fiilidir. “Vermek” fiili normalde “yakınındaki nesneyi başkasına iletmek, ulaştırmak” anlamı taşır. Ancak burada bu anlamı yitirerek “uçmak” fiiline “birdenbire uçtu” anlamı katmıştır.
» Dağ gibi bulaşığı yıkayıverdi. (Çabukluk)
» Öğretmenimiz zor soruyu çözüverdi. (Kolayca)
> Tezlik fiilinin olumsuzu iki şekilde yapılır: “-ma, -me” olumsuzluk eki ya yardımcı fiilden sonra getirilir ya da ana fiilden sonra getirilir.
“ebilmek” yardımcı fiilinin “bilmek” kısmı atılır, onun yerine “-ma, -me” olumsuzluk eki “ama(mak), eme(mek)” şeklinde getirilir:
Olumlu | 1. Olumsuz | 2. Olumsuz |
Alıverdi | Alıvermedi | Almayıverdi |
Ancak iki olumsuz biçim arasında anlam farkı vardır. Birinci olumsuz biçiminde “tezlik” anlamı ağırlıktadır. İkinci olumsuz biçiminde ise “önemsememe” anlamı ön plandadır.
c. Sürerlik (Süreklilik) Fiili
Ana fiile “edur(mak)”, “ekal(mak)” ve “egel(mek)” yardımcı fiillerinin getirilmesiyle oluşur. Cümlelere işin, oluşun hareketin bitmediği, devam ettiği anlamı katar.
cümlesinde “bakadurmak” sözcüğü sürerlik birleşik fiilidir. “Bakmak” ana fiiline “adurmak” getirilerek “bakadurmak” fiili elde edilmiştir. Fiilde “bakmaya devam edin” anlamı vardır.
» Koltuğun üzerinde uyuyakalmış.
» Bu gelenek nesilden nesile süregelmiş.
> Sürerlik fiilinin olumsuz biçimi yoktur.
d. Yaklaşma Fiili
Bir fiile “eyaz(mak)” yardımcı fiili getirilerek yapılır. Fiile “hemen hemen, az kalsın” anlamı katar. Fiilin gerçekleşmesine çok yaklaşıldığı anlamı taşıdığı için buna “yaklaşma fiili” adı verilmiştir.
cümlesinde “boğulayazmak” sözcüğü yaklaşma birleşik fiilidir. “Boğulmak” ana fiiline “ayazmak” getirilerek oluşturulmuştur. Fiilde “az kalsın boğuluyordu, boğulmaya çok yaklaştı” anlamı vardır.
» Kardeşim yolda yürürken düşeyazdı.
> Yaklaşma fiilinin olumsuz biçimi yoktur.
3) Deyimleşmiş (Anlamca Kaynaşmış) Birleşik Fiiller
En az iki sözcüğün genelde gerçek anlamından uzaklaşarak kaynaşmasıyla oluşan fiillerdir. Deyimler anlamca kaynaşmış birleşik fiiller grubuna girer.
cümlesinde “küplere binmek” sözünde “küp” sözcüğü ile “binmek” fiili anlamca kaynaşıp kalıplaşmıştır. Bu sözcükler gerçek anlamından uzaklaşıp mecazlaşarak bir deyim oluşturmuştur. Dolayısıyla “küplere binmek” sözü deyimleşmiş (anlamca kaynaşmış) birleşik fiildir.
» Onun söylediklerine artık kulak asmıyorum.
» Masanın üzerindeki gazetelere göz gezdirdi.
» Bunları söylemeye dilim varmıyor.
3.2. Oluşumlarına Göre Birleşik Kelimeler
Bileşik sözcükler üç yolla oluşur:
3.2.1. Anlam Kayması Yoluyla Oluşanlar:
Bu yolla oluşan bileşik sözcüklerde üç farklı durum söz konusudur:
a) Tüm bileşenlerinin gerçek anlamından uzaklaştığı bileşik sözcükler:
> Bu sözcükler, kendilerini oluşturan sözcüklerin karşıladığı kavramlardan ayrı, yepyeni bir kavramı karşılamaktadır; bileşen sözcüklerin kendi gerçek anlamları ile oluşturdukları bileşik sözcüğün anlamı arasında bire bir ilgi kurulamaz.
Örneğin, “aslanağzı” bileşik sözcüğünü ele alacak olursak; aslan bir hayvan adı, ağzı da bir organ adıdır. Bu iki sözcüğün oluşturduğu aslanağzı ise bir çiçek adıdır ve bu sözcüğün aslanla ya da ağızla bir ilgisi yoktur. Ancak bu iki sözcük birlikte düşünüldüğünde aslanağzı sözcüğü; aslanın ağzını anımsatması itibariyle (benzetmeden yola çıkarak) normalde birbiriyle ilgisi olmayan bu iki sözcüğün birleştirilmesiyle oluşturulmuştur.
b) Birinci sözcüğün gerçek anlamından uzaktaştığı bileşik sözcükler:
c) İkinci sözcüğün gerçek anlamından uzaktaştığı bileşik sözcükler:
3.2.2. Ses Değişimi Yoluyla Oluşanlar:
Birleşik sözcüğü oluşturan sözcüklerden, birincisinin son sesinde ve ikincisinin ilk sesinde ses düşmesi, hece düşmesi oluşması veya bu iki sözcük arasında kaynaşma meydana gelmesi sonucunda oluşur.
cuma + ertesi > cumartesi
ne + ise > neyse
bu + ile > böyle
pek + iyi > peki
ne + için > niçin
3.2.3. Tür Değişimi Yoluyla Oluşanlar:
Bileşen öğeler, bileşik sözcük durumuna geldiklerinde hangi sözcük türünden olurlarsa olsunlar, isim soylu sözcüğe dönüşürüler.
eylem eylem ad
gece + kondu > gecekondu
belirteç eylem ad
⇒ Kök (İsim Kökleri – Fiil Kökleri) Konu Anlatımı
⇒ Ek (Yapım Ekleri – Çekim Ekleri) Konu Anlatımı
⇒ Gövde (İsim Gövdeleri – Fiil Gövdeleri) Konu Anlatımı
⇒ Yapı Bakımından Kelimeler (Basit – Türemiş – Birleşik) Konu Anlatımı
