Bir ismin benzerlerinden ayırt edilebilmesi için başka bir isim, zamir veya sıfatla anlam ilişkisi kurarak oluşturduğu söz öbeğine tamlama denir.
Tamlamalar bir söz öbeğidir ve en az iki kelimeden oluşur, tek sözcüklü tamlama olmaz.
> Tamlamalarda iki öge vardır: tamlayan ve tamlanan. Tamlamada belirtilen, açıklanan isme tamlanan denir. Tamlananı belirten, açıklayan sözcüklere de tamlayan denir.
tamlayan tamlanan
Tamlamalar, sıfat tamlaması ve isim tamlaması olmak üzere iki ana başlıkta incelenir:
1. Sıfat Tamlamaları
Bir ismin rengi, şekli, durumu, sayısı gibi özelliklerini belirten sözcüklere sıfat denir. Sıfatların, isimlerin önüne gelerek onlarla oluşturdukları söz öbeklerine sıfat tamlaması denir.
Sıfatlar her zaman isimlerden önce gelir. Dolayısıyla sıfat tamlamalarında tamlanan isim, tamlayan ise sıfattır.
| » kırmızı | elbise |
| sıfat | isim |
| (tamlayan) | (tamlanan) |
| » çalışkan | öğrenci |
| sıfat | isim |
| (tamlayan) | (tamlanan) |
Yukarıdaki örneklerde “kırmızı” sözcüğü, “elbise” adını; “çalışkan” sözcüğü de “öğrenci” adını nitelik yönüyle anlamca bütünleyerek bir söz grubu kurmuş ve sıfat tamlaması oluşturmuştur.
» Caddeler rengarenk ışıklarla süslenmişti.
» Sınavdan sadece birkaç öğrenci geçebildi.
» Bu evde güzel günler geçirdim.
Yukarıdaki cümlelerde koyu renkli kalın harflerle yazılmış söz öbekleri sıfat tamlamasıdır.
NOT Sıfat tamlamalarında, tamlanana (isme) sorduğumuz “nasıl, hangi, kaç, kaçıncı?” sorularıyla tamlayanı (sıfatı) bulabiliriz.
| TAMLAYAN (SIFAT) | TAMLANAN (İSİM) | |
|---|---|---|
| » iyi | insan | nasıl insan? → iyi |
| » acılı | yürek | nasıl yürek? → acılı |
| » o | araba | hangi araba? → o |
| » on beş | elma | kaç elma? → on beş |
| » onuncu | yüzyıl | kaçıncı yüzyıl? → onuncu |
NOT Sıfat tamlamalarında, tamlayan da tamlanan da birden çok sözcükten oluşabilir.
| TAMLAYAN | TAMLANAN | ||
| » kalın | bir | kitap | |
| sıfat | sıfat | isim | |
| TAMLAYAN | TAMLANAN | |
| » eski | evler, | dükkânlar |
| sıfat | isim | isim |
» Kitapta güzel öyküler ve şiirler var.
» Bu beyaz gömlek sana çok yakışıyor.
Yukarıdaki cümlelerde kırmızı renkli kalın harflerle yazılmış kelimeler tamlayan (sıfat), yeşil renkli kalın harflerle yazılmış kelimeler ise tamlanan (isim) görevindedir.
2. İsim Tamlamaları
Bir ismin aitlik ilgisi yönünden daha belirgin hâle gelmesi için başka bir isim tarafından tamamlanmasıyla oluşan isim grubuna isim tamlaması denir. İsim tamlamaları da tıpkı sıfat tamlamaları gibi tamlayan ve tamlanandan oluşur.
| » düğme | ⇒ | gömleğin | düğmesi |
| isim | isim | isim | |
| (tamlayan) | (tamlanan) |
Yukarıdaki örnekte “düğme” isminin önüne gelen “gömlek” ismi o düğmenin kime veya neye ait olduğunu göstererek daha belirgin hale gelmesini sağlamış ve isim tamlaması oluşturmuştur. Bu tamlamada “gömleğin”sözcüğü tamlayan, “düğmesi” sözcüğü ise tamlanan görevindedir.
> İsim tamlamalarında tamlayan, ilgi eklerini; tamlanan ise iyelik (aitlik) eklerini alır.
Tamlayan ekleri (ilgi ekleri): -ın /-in /-un /-ün, -(n)ın /-(n)in /-(n)un /-(n)ün, -im
Tamlanan ekleri (iyelik ekleri): -ı /-i /-u /-ü, -(s)ı /-(s)i /-(s)u /-(s)ü, -im, -in
Bu örnekte “telefon” ve “ekran” sözcükleri birer isimdir. “Telefon” ismi, “-un” tamlayan ekini; “ekran” ismi ise “-ı” tamlanan ekini alarak isim tamlaması oluşturmuşlardır.
> İsim tamlamaları belirtili, belirtisiz ve zincirleme isim tamlamaları olmak üzere üçe ayrılır:
2.1. Belirtili İsim Tamlaması
Tamlayanın ilgi eki, tamlananın da iyelik eki aldığı tamlamalardır. Bu tamlamalarda belirgin bir aitlik anlamı vardır, tamlananın tamlayana ait olduğu belirtilir.
Belirtili isim tamlaması ⇒ tamlayan + ilgi eki | tamlanan + iyelik eki
Bu örnekte “uçak” sözcüğü tamlayan (ilgi) eki ve “motor” sözcüğü de tamlanan (iyelik) ekini alarak isim tamlaması oluşturmuştur. İsim tamlamasını oluşturan iki kelime de ek aldığı için bu tamlama, belirtili isim tamlamasıdır.
| TAMLAYAN | TAMLANAN |
|---|---|
| okulun | müdürü |
| Ali’nin | defteri |
| benim | kalemim |
| bilgisayarın | kablosu |
| öğrencilerin | birkaçı |
NOT Belirtili isim tamlamalarında, tamlanana sorduğumuz “kimin, neyin?” sorularıyla tamlayanı bulabiliriz.
| TAMLAYAN | TAMLANAN | |
|---|---|---|
| » kapının | kolu | neyin kolu? → kapının |
| » Osman’ın | oğlu | kimin oğlu? → Osman’ın |
| » benim | hikâyem | kimin hikâyesi → benim |
> Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan yer değiştirebilir.
cümlesinde “rüzgârın uğultusu” belirtili isim tamlamasıdır. Fakat bu cümlede tamlayan ile tamlanan yer değiştirmiş ve tamlanan tamlayanın önünde yer almıştır.
» Gözleri bir şiir gibiydi onun. → onun gözleri
> Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasına başka türden sözcükler girebilir.
cümlesinde “Ahmet’in gömleği” belirtili isim tamlamasıdır. Bu tamlamanın arasına sıfat olan “mavi” sözcüğü girmiştir.
» Gazetenin ilk sayfası koparılmış.
» Takımın en yaşlı oyuncusu sakatlandı.
NOT Belirtili isim tamlamalarında, tamlayan da tamlanan da birden çok sözcükten oluşabilir.
| TAMLAYAN | TAMLANAN | |
| » annenin | babanın | sevgisi |
| isim | isim | isim |
| TAMLAYAN | TAMLANAN | |
| » hastanın | adı, | soyadı |
| isim | isim | isim |
» Yazarın öyküleri ve şiirleri çok başarılı.
» Evin ve arabanın vergisi henüz ödenmedi.
Yukarıdaki cümlelerde kırmızı renkli kalın harflerle yazılmış kelimeler tamlayan, yeşil renkli kalın harflerle yazılmış kelimeler ise tamlanan görevindedir.
2.2. Belirtisiz İsim Tamlaması
Tamlayanın ek almadığı, sadece tamlananın ek aldığı tamlamalardır.
Belirtisiz isim tamlaması ⇒ tamlayan | tamlanan + iyelik eki
Bu örnekte “erik” sözcüğü tamlayan, “ağaç” sözcüğü ise tamlanandır. Bu isim tamlamasında tamlayan olan “erik” sözcüğü herhangi bir tamlayan ekini almamıştır, tamlanan olan “ağaç” sözcüğü ise “-ı” tamlanan ekini almıştır. İsim tamlamasını oluşturan iki kelimeden sadece biri ek aldığı için bu tamlama, belirtisiz isim tamlamasıdır.
| TAMLAYAN | TAMLANAN |
|---|---|
| okul | müdürü |
| Türkçe | defteri |
| öğrenci | sayısı |
| elektrik | kablosu |
| sokak | lambası |
| tarih | öğretmeni |
| İstanbul | Boğazı |
| Türkiye | Cumhuriyeti |
| aşk | acısı |
UYARI Belirtisiz isim tamlamalarında, tamlayan ile tamlanan yer değiştiremez ve tamlayan ile tamlanan arasına başka sözcük giremez.
2.3. Zincirleme İsim Tamlaması
İkiden fazla ismin birbirine bağlandığı isim tamlamalarıdır. Zincirleme isim tamlaması ayrı bir tamlama çeşidi değildir. Bu tamlamada tamlayan ya da tamlanan veya her ikisi de kendi içinde başka bir isim tamlaması oluşturur.
| TAMLAYAN | TAMLANAN | |
|---|---|---|
| » Ahmet’in | kaleminin | ucu |
| belirtili isim tamlaması | ||
Yukarıdaki örnekte tamlayan (Ahmet’in kalemi) kendi içinde belirtili isim tamlamasıdır. Bu tamlamaya “-nın” ilgi eki eklenmiş ve tamlama “ucu” tamlananına bağlanmıştır. Böylece iki tamlama iç içe girerek ve zincirleme isim tamlaması olmuştur.
| TAMLAYAN | TAMLANAN | |
|---|---|---|
| » sokak | lambasının | ışığı |
| belirtisiz isim tamlaması | ||
Yukarıdaki zincirleme isim tamlamasında, tamlayan (sokak lambası) kendi içinde belirtisiz isim tamlamasıdır.
| TAMLAYAN | TAMLANAN | |
|---|---|---|
| » Ayşe’nin | Türkçe | defteri |
| belirtisiz isim tamlaması | ||
Yukarıdaki zincirleme isim tamlamasında, tamlanan (Türkçe defteri) kendi içinde belirtisiz isim tamlamasıdır.
» Tiyatro salonunun kapısı kapalıydı.
» Deniz suyunun sıcaklığı artmış.
Takısız İsim Tamlaması
Takısız isim tamlamaları halen üzerinde görüş birliğine varılamamış, tartışmalı bir konudur. Bazı dil bilimciler bu tür tamlamaları sıfat tamlaması olarak kabul etmektir. Bazıları ise isim tamlaması olarak kabul edilmesi gerektiğini savunmaktadır. Ayrıntılı bilgiyi “Takısız Ad Tamlaması Sorunu” adlı makalede bulabilirsiniz.
Takısız isim tamlaması konusu 6. sınıf müfredatında bulunmamaktadır. Ancak gerek ortaokul gerekse liselere yönelik kaynaklarda ve sorularda karşılaşıldığı için “Takısız İsim Tamlamaları” konusundaki genel görüşe yer veriyoruz.
Tamlayanın ve tamlananın hiçbir tamlama eki almadığı isim tamlamalarıdır.
Takısız isim tamlamaları, ya tamlananın “ne(y)den yapıldığını” (hammaddesini) ya da benzerlik ilgisi kurarak tamlananın “neye benzediğini” belirtir.
tamlamasında iki sözcük de tamlama eki almamıştır ve bu tamlamadaki “gümüş” sözcüğü yüzüğün neyden yapıldığını (hammaddesini) belirtmektedir. Bu yüzden bu tamlama takısız isim tamlamasıdır.
| TAMLAYAN | TAMLANAN |
|---|---|
| altın | kafes |
| cam | kavanoz |
| çelik | tencere |
| deri | mont |
| keten | pantolon |
» taş kalp
tamlamasında iki sözcük de tamlama eki almamıştır ve bu tamlamadaki “taş” sözcüğü kalbin neye benzediğini belirtmektedir, yani kalp, taşa benzetilmektedir. Bu yüzden bu tamlama takısız isim tamlamasıdır.
| TAMLAYAN | TAMLANAN |
|---|---|
| altın | saç |
| demir | yumruk |
| çelik | irade |
| deniz | göz |
| inci | diş |
