Duygu ve düşüncelerimizi daha açık ifade etmek, okumayı ve anlamayı kolaylaştırmak amacıyla kullandığımız işaretlere noktalama işaretleri denir. Türkçemizde kullandığımız noktalama işaretleri ve noktalama işaretlerinin işlevleriyle kullanım alanları şu şekildedir:
1. Nokta (.)
> Cümlenin sonuna konur.
» Türk Dil Kurumu, 1932 yılında kurulmuştur.
> Bazı kısaltmaların sonuna konur.
» Alb. (albay)
» İng. (İngilizce)
» Prof. (profesör)
» Dr. (doktor)
» sf. (sıfat)
> Sayılardan sonra, sıra bildirmek için “-ıncı, -inci” ekinin yerine konur.
» Bağdat, IV. Murat zamanında fethedildi.
NOT Arka arkaya sıralandıkları için virgülle veya çizgiyle ayrılan rakamlardan yalnızca sonuncu rakamdan sonra nokta konur.
> Bir yazının maddelerini gösteren rakam veya harflerden sonra konur.
> Tarihlerin yazılışında gün, ay ve yılı gösteren sayıları birbirinden ayırmak için konur.
NOT Tarihlerde ay adları yazıyla da yazılabilir. Bu durumda ay adlarından önce ve sonra nokta kullanılmaz.
» Atatürk 10.Kasım.1938’de vefat etti. (yanlış)
> Saat ve dakika gösteren sayıları birbirinden ayırmak için konur.
» Sınav pazar günü 09.15’te yapılacak
> Bibliyografik künyelerin sonuna konur.
> Dört ve dörtten çok rakamlı sayılar sondan sayılmak üzere üçlü gruplara ayrılarak yazılır ve araya nokta konur.
> Matematikte çarpma işareti yerine kullanılır.
2. Virgül (,)
> Birbiri ardınca sıralanan eş görevli kelime ve kelime gruplarının arasına konur.
» Herkes fırtınadan, kardan, soğuktan korkar mı? cümlesinde virgül, dolaylı tümleçlerin arasında kullanılmıştır.
> Sıralı cümleleri birbirinden ayırmak için konur.
» Boyalarla oynamış, boyaları yüzüne gözüne bulaştırmıştı.
> Uzun cümlelerde yüklemden uzak düşmüş olan ögeleri belirtmek için konur.
> Cümle içinde ara sözleri ve ara cümleleri ayırmak için kullanılır.
> Tırnak içinde olmayan aktarma cümlelerinden sonra konur.
> Konuşma çizgisinden önce konur.
– Evladım 13-14 anahtarı ver, dedi.
> Kendisinden sonraki cümleye bağlı olarak ret, kabul ve teşvik bildiren “hayır, yok, evet, peki, pekâlâ, tamam, olur, hayhay, başüstüne, öyle, haydi, elbette…” gibi kelimelerden sonra konur.
» Evet, ikimiz de geliyoruz sinemaya.
> Bir kelimenin kendisinden sonra gelen kelime veya kelime gruplarıyla yapı ve anlam bakımından bağlantısı olmadığını göstermek ve anlam karışıklığını önlemek için kullanılır.
cümlesinde anlam belirsizliği vardır. Çünkü bu cümlede “Doktor mu genç?”yoksa “Genç biri doktorun odasını mı soruyor?” belli değildir. İşte bu belirsizliği gidermek için genç sözcüğünden sonra virgül kullanılır:
» Genç, doktorun odasını sordu.
> Hitap için kullanılan kelimelerden sonra konur.
> Bibliyografik künyelerde yazar, eser, basımevi vb. maddelerden sonra konur.
UYARI Metin içinde ve, veya, yahut bağlaçlarından önce de sonra da virgül konmaz.
UYARI Metin içinde tekrarlı bağlaçlardan önce ve sonra virgül konmaz.
» Ya kirayı öde ya da dükkânı hemen boşalt.
UYARI İkilemeler arasına virgül konmaz.
» Zaman ağır, ağır ilerliyordu. (yanlış)
UYARI Şart ekinden (-se / -sa) sonra virgül konmaz.
UYARI Cümlede pekiştirme ve bağlama görevinde kullanılar “de / da” bağlacından sonra virgül konmaz.
UYARI Metin içinde zarf-fiil ekleri (-ip, -meden, -ince, -ken, -dikçe, -erek, -diğinde, -meksizin … ) ile oluşturulmuş kelimelerden sonra virgül konmaz.
» Selam verip odasına geçti.
3. Noktalı Virgül (;)
> Cümle içinde virgüllerle ayrılmış tür veya takımları birbirinden ayırmak için konur.
> Ögeleri arasında virgül bulunan sıralı cümleleri birbirinden ayırmak için konur.
> Cümleleri birbirine bağlayan “ama, fakat, lâkin, çünkü” gibi bağlaçlardan önce konabilir.
4. İki Nokta (:)
> Kendisinden sonra örnek verilecek cümlenin sonuna konur.
> Kendisinden sonra açıklama yapılacak cümlenin sonuna konur.
> Edebî eserlerdeki karşılıklı konuşmalarda, konuşan kişinin adından sonra konur.
Karagöz: Hoş bulduk kel kafalı kara üzüm!
> Doğrudan yapılan aktarmalarda, aktarılan söz ya da yazıdan önce konur.
Bu cümlede başkasından aktarılan bir söz vardır. Bu yüzden aktarılan sözden önce iki nokta kullanılmıştır.
> Genel Ağ (internet) adreslerinde kullanılır.
> Matematikte bölme işareti olarak kullanılır.
5. Üç Nokta (…)
> Tamamlanmamış cümlelerin sonuna konur.
> Kaba sayıldığı için veya bir başka nedenle açıklanmak istenmeyen kelime ve bölümlerin yerine konur.
» Kılavuzu karga olanın burnu b…tan kurtulmaz.
> Alıntılarda başta, ortada ve sonda alınmayan kelime veya bölümlerin yerine konur.
Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım.
Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım!
…
Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar,
“Medeniyet!” dediğin tek dişi kalmış canavar?
…
> Sözün bir yerde kesilerek geri kalan bölümün okuyucunun hayal dünyasına bırakıldığını göstermek veya ifadeye güç katmak için konur.
> Karşılıklı konuşmalarda, yeterli olmayan, eksik bırakılan cevaplarda kullanılır.
— Ali.
— Hangi Ali?
— …
— Sen misin, Ali usta?
— Benim!
> Ünlem ve seslenmelerde anlatımı pekiştirmek için konur.
— Osman…
UYARI Üç nokta yerine iki veya daha çok nokta kullanılmaz.
UYARI Ünlem ve soru işaretinden sonra üç nokta yerine iki nokta konulması yeterlidir.
6. Soru İşareti (?)
> Soru bildiren cümle veya sözlerin sonuna konur.
» Söylediklerimi anladınız mı?
> Soru bildiren ancak soru eki veya sözü içermeyen cümlelerin sonuna konur.
— Adınız?
> Bilinmeyen, kesin olmayan veya şüpheyle karşılanan yer, tarih vb. durumlar için kullanılır.
» 1496 (?) yılında doğan Fuzuli… → (kesin olmayan)
» Dün akşam 5 saat (?) ders çalışmış. → (şüpheyle karşılanan)
NOT Soru ifadesi taşıyan sıralı ve bağlı cümlelerde soru işareti en sona konur.
UYARI Metin içinde “mı/mi” eki, cümleye zaman anlamı katıyorsa cümle sonuna soru işareti konmaz.
7. Ünlem İşareti (!)
> Sevinç, kıvanç, acı, korku, şaşma gibi duyguları anlatan cümlelerin sonuna konur.
» Ne mutlu sizin gibilere!
> Seslenme, hitap ve uyarı sözlerinden sonra konur.
» Ey Türk gençliği!
NOT Ünlem işareti, seslenme ve hitap sözlerinden hemen sonra konulabileceği gibi cümlenin sonuna da konabilir.
Eyvah, yine geç kaldım!
NOT Alay, kinaye veya küçümseme anlamı kazandırılmak istenen sözden hemen sonra yay ayraç içinde ünlem işareti kullanılır.
8. Tırnak İşareti (” “)
> Başka bir kimseden veya yazıdan olduğu gibi aktarılan sözler tırnak içine alınır.
NOT Tırnak içindeki alıntının sonunda bulunan işaret (nokta, soru işareti, ünlem işareti vb.) tırnak içinde kalır. Tırnaktan sonra cümle devam ediyorsa tırnak kapatılır ve cümle küçük harfle devam eder.
> Özel olarak belirtilmek istenen sözler tırnak içine alınır.
> Cümle içerisinde kitapların ve yazıların adları ve başlıkları tırnak içine alınır.
UYARI Tırnak içine alınan sözlerden sonra kesme işareti kullanılmaz.
9. Kesme İşareti (‘)
> Özel isimlere getirilen iyelik, durum ve bildirme ekleri kesme işaretiyle ayrılır.
» Dünya‘nın, Mars‘a → (Gök bilimiyle ilgili adlar)
» Çırağan Sarayı‘nın, Çanakkale Şehitleri Anıtı‘na → (Saray, köşk, han, kale, köprü, anıt vb. adları)
» Kaplumbağa Terbiyecisi‘nde, Kaşağı‘yı → (Kitap, dergi, gazete ve sanat eseri adları)
» Karabaş‘a, Minnoş‘u → (Hayvanlara verilen özel adlar)
» Cumhuriyet Dönemi‘nde, Orta Çağ‘ın → (Akım, çağ ve dönem adları)
UYARI Özel adlara getirilen yapım ekleri, çokluk eki (-lar, -ler) ve bunlardan sonra gelen diğer ekler kesmeyle ayrılmaz.
UYARI Kurum, kuruluş, kurul ve iş yeri adlarına gelen ekler kesmeyle ayrılmaz.
> Kişi adlarından sonra gelen saygı sözlerine getirilen ekleri ayırmak için konur.
> Kısaltmalara getirilen ekleri ayırmak için konur.
» Bu film, TV‘de ilk kez yayınlanıyor.
UYARI Sonunda nokta bulunan kısaltmalarla üs işaretli kısaltmalar kesmeyle ayrılmaz. Bu tür kısaltmalarda ek noktadan ve üs işaretinden sonra, kelimenin ve üs işaretinin okunuşuna uygun olarak yazılır.
> Sayılara getirilen ekleri ayırmak için konur.
» İsterseniz 8‘inci kata çıkalım.
> Şiirde veya konuşma sırasında seslerin ölçü ve söyleyiş gereği düştüğünü göstermek için kesme işareti kullanılır.
Bu bendeki aşk olmasa (Âşık Veysel)
» N‘oldu da geri döndünüz?
> Bir ek veya harften sonra gelen ekleri ayırmak için konur.
NOT Özel adlar için yay ayraç (parantez) içinde bir açıklama yapıldığında kesme işareti yay ayraçtan önce kullanılır.
10. Yay Ayraç (Parantez) ( )
> Cümlenin yapısıyla doğrudan doğruya ilgisi olmayan açıklamalar için kullanılır.
NOT Yay ayraç içinde bulunan özel isimler ve yargı bildiren anlatımlar büyük harfle başlar ve sonuna uygun noktalama işareti getirilir.
> Tiyatro eserlerinde ve senaryolarda konuşanın hareketlerini, durumunu açıklamak ve göstermek için kullanılır.
> Alıntıların aktarıldığı eseri veya yazarı göstermek için kullanılır.
Ne taze ölüyü mezar
Ne de şeytan bir günahı
Seni beklediğim kadar
(Necip Fazıl KISAKÜREK)
> Yabancı sözcüklerin okunuşu yay ayraç içerisinde gösterilir.
> Cümle içerisinde bir sözcüğün eş anlamlısı verildiğinde kullanılır.
UYARI Özel veya cins isme ait ek, ayraçtan önce yazılır.
> Bir söze alay, kinaye veya küçümseme anlamı kazandırmak için kullanılan ünlem işareti yay ayraç içine alınır.
> Bir bilginin şüpheyle karşılandığını veya kesin olmadığını göstermek için kullanılan soru işareti yay ayraç içine alınır.
11. Kısa Çizgi (-)
> Satıra sığmayan sözcükler bölünürken satır sonuna konur.
lerde kimseler yok.
> Ara sözleri ve ara cümleleri ayırmak için kullanılır.
> Dil bilgisinde kökleri ve ekleri ayırmak için konur.
» yol–cu–lar
> Fiil kök ve gövdelerini göstermek için kullanılır.
> Eklerin başına konur.
> Heceleri göstermek için kullanılır.
» ak-şam-le-yin
> Kelimeler veya sayılar arasında “-den…-a, ve, ile, ila, arasında” anlamlarını vermek için kullanılır.
» Fenerbahçe–Galatasaray karşılaşması
» Türkçe–Fransızca Sözlük
UYARI Cümle içinde sayı adlarının yinelenmesinde araya kısa çizgi konmaz.
> Sıfırdan küçük değerleri göstermek için kullanılır.
> Matematikte çıkarma işareti olarak kullanılır.
12. Uzun Çizgi (—)
> Yazıda satır başına alınan konuşmaları göstermek için kullanılır. Buna konuşma çizgisi de denir.
— Herkes ekmek parası için çalışıyor da fırıncılar niçin çalışıyor?
NOT Oyunlarda uzun çizgi konuşanın adından sonra da konabilir.
İslam Bey — Ben daha ölmedim. (Namık Kemal)
UYARI Konuşmalar tırnak içinde verildiğinde uzun çizgi kullanılmaz.
13. Eğik Çizgi (/)
> Yan yana yazılması gereken durumlarda mısraların arasına konur.
> Adres yazarken apartman numarası ile daire numarası arasına ve semt ile şehir arasına konur.
> Tarihlerin yazılışında gün, ay ve yılı gösteren sayıları birbirinden ayırmak için konur.
> Dil bilgisinde eklerin farklı biçimlerini göstermek için kullanılır.
> Genel Ağ (internet) adreslerinde kullanılır.
> Matematikte bölme işareti olarak kullanılır.
