Kök (İsim Kökleri - Fiil Kökleri) Konu Anlatımı

Kök, bir sözcüğün parçalanamayan, anlamlı, en küçük parçasıdır. Sözcüğün kökü bulunurken sondan başa doğru ekler çıkarılır, kalan bölüm köktür.

Örnek(ler)

» dur -ak-lar-ı-mız-dan
Kök

Örnekte de görüldüğü gibi, atabildiğimiz her şeyi attıktan sonra elimizde kalan, daha fazla parçalayamayacağımız “dur-“, bu sözcüğün köküdür.

Kökün Özellikleri

1. Kök, Sözcüğün Başındadır
Türkçe, sondan eklemeli bir dildir. Türkçede bütün ekler sona gelir. Bu yüzden Türkçede kök, her zaman sözcüğün başındadır.

2. Kök, Ek Alırken Yapısal Değişikliğe Uğramaz
Kök, tâbi olunan; ek, tâbi olan öğedir. Başka bir deyişle Türkçede, kök sabit kalır, ek köke uyum sağlamaya çalışır. Bu yüzden kökler, ek alsalar da bir değişime uğramazlar. Ancak bu olayın bozulduğu birkaç istisnai durum vardır:

> Yönelme eki alan 1. ve 2. tekil kişi zamirleri ses değişimine uğrar:
ben -> bana sen -> sana

3. Kök, sözcüğün tamamıyla anlam ilişkisi taşımalıdır.

Örnek(ler)

» balıkçılar
Kök
Bu sözcüğü incelediğimizde anlamlı en küçük parçanın “bal” sözcüğü olduğunu görüyoruz. Ancak “bal”, kelimenin tamamıyla anlam ilişkisi taşımadığı için bu sözcüğün kökü olamaz. Bu yüzden kelimenin tümüyle anlam ilişkisi bulunan “balık” sözcüğü bu sözcüğün köküdür.

> Kökler, isim kökü, fiil kökü, sesteş kök ve ortak kök olmak üzere dörde ayrılır:

1. İsim (Ad) Kökleri

Varlıkların, kavramların, duyguların ismi olan köklere isim kökü denir. İsim kökleri cümle içinde “isim, zamir, zarf, sıfat, edat, bağlaç ve ünlem” göreviyle kullanılabilir. Dilimizde isim kökleri en fazla üç heceden oluşur.

Örnek(ler)

» at, bel, göz, kan, kül, o, pek, siz, sol, yol, araba, kitap…

» “içimizden” sözcüğünün anlamlı en küçük parçası “iç” sözcüğüdür. Ancak burada bahsedilen içmek fiili değil, bir şeyin içidir. Bu yüzden “içimizden” sözcüğünün kökü isim köküdür.

> İsim kökleri “-mak / – mek” mastar ekini almazlar.

Örnek(ler)

“kalemlik” sözcüğünün anlamlı en küçük parçası yani kökü “kalem” sözcüğüdür.
“kalem” sözcüğüne “-mek” veya “-mak” eklerinden birini getiremeyiz. Bu nedenle “kalem” sözcüğü ad köküdür.

> Yansıma kökler de isim köklerinden sayılır.

Örnek(ler)

cız, çat, fıs, güm, pat, şar, vız…

2. Fiil (Eylem) Kökleri

İş, oluş veya durum bildiren köklere fiil kökü denir. Fiil kökleri “-mak / – mek” mastar ekini alabilen köklerdir.

Örnek(ler)

» aç-, at-, çiz-, del-, gel-, kal-, tak-, yık-, yüz-…

» “sevgi” sözcüğünün kökü “sev”dir. “sev” sözcüğüne “-mek” ekini getirdiğimizde “sevmek” olur. Mastar eki getirdiğimizde anlamlı bir sözcük elde edebildiğimiz için “sev-” fiil köküdür ve “sevgi” fiil köklü bir sözcüktür.

» “solungaç” sözcüğünün kökü olan “solu” sözcüğü “-mak” eki alarak “solumak” olabilir. Bu nedenle “solungaç” sözcüğü fiil köklüdür.

NOT Fiil köklerini ad kökleri gibi tek başına yazıp söyleyemeyiz. Mastar durumundaki fiil köklerinin sonuna ya kısa çizgi (–) konur ya da “–mak, –mek” mastar eki getirilir. Fiilin sonuna konan kısa çizgi (–), “mak, mek” diye okunur. Örneğin “yırt–” fiil kökü “yırtmak” olarak okunur.

İPUCU Bir sözcüğün kökünün isim kökü mü fiil kökü mü olduğunu bulmanın en kolay yolu sözcüğün köküne “-mak / – mek” mastar eki getirip denemektir.

Örnek(ler)

» “gözlük” → kökü “göz”dür → mastar eki eklersek “gözmek” olur → “gözmek” sözcüğü anlamsız olduğu için “göz” isim köküdür.

“geçit” → kökü “geç”tir → mastar eki eklersek “geçmek” olur→ “geçmek” sözcüğü anlamlı olduğu için “geç” fiil köküdür.

Yalnız bunu yaparken aşağıda anlatacağımız sesteş ve ortak kök özelliklerinin göz önünde bulundurulması gerekir.

3. Sesteş Kökler

Yazılışları aynı olmasına rağmen anlamları ve türleri farklı olan köklere sesteş kök denir.

Örnek(ler)

» Bahçeye büyük bir çukur kazın.
cümlesindeki “kazın” sözcüğünün kökünü incelediğimizde kökün mastar eki alabildiğini görüyoruz. Bu nedenle sözcüğün kökü fiildir.

» Hayvanat bahçesindeki kaz elini ısırmış.
Burada ise yukarıda fiil kökü olarak kullanılan “kaz” sözcüğünün isim kökü olarak kullanıldığını görüyoruz. Çünkü burada sözü edilen kümes hayvanı olan kazdır

UYARI Sesteş kökler arasında anlam ilişkisi bulunmaz.

SESTEŞ KÖK		İSİM		FİİL
gül	→	gül	çiçek, bitki	gül-	gülmek
yaz	→	yaz	mevsim adı	yaz-	yazı yazmak
kan	→	kan	damarlarımızdaki kırmızı sıvı	kan-	inanmak
var	→	var	mevcut, bulunan	var-	ulaşmak
		ARALARINDA ANLAM İLGİSİ YOK

4. Ortak Kökler

Hem isim hem de fiil olarak kullanılabilen köklere ortak kök denir. Ortak kökler arasında anlam ilişkisi vardır.

ORTAK KÖK		İSİM	FİİL
göç	→	göç	göç-
tat	→	tat	tat-
şiş	→	şiş	şiş-
boya	→	boya	boya-
		ARALARINDA ANLAM İLGİSİ VAR

Sesteş kök ile ortak kök arasındaki fark: Sesteş kökler arasında anlam ilişkisi bulunmazken ortak kökler arasında belirgin bir anlam ilişkisi vardır.