İş, oluş, durum ve hareket bildiren sözcüklere fiil (eylem) denir.
Anlamlarına göre fiiller; iş fiilleri, oluş fiilleri ve durum fiilleri olmak üzere üç grupta incelenir:
1. İş (Kılış) Fiilleri
Öznenin kendi isteği ile gerçekleşen ve öznenin bir nesneyi etkilediği fiillerdir. Bu fiillerde öznenin yaptığı işten etkilenen bir nesne (varlık) vardır.
Bir cümlede özneyi (yani işi yapan kişiyi) bulmak için yükleme “kim, ne?” sorularından birini sorarız. Özneyi bulduktan sonra öznenin yaptığı işten etkilenen bir nesne olup olmadığını bulmak için ise yükleme “ne, neyi, kimi?” sorularından birini sorarız. Eğer fiille sorduğumuz “ne, neyi, kimi?” sorularından birine cevap alabiliyorsak bu fiil, iş (kılış) fiilidir.
Yukarıdaki cümlede yükleme “kim okudu?” sorusunu sorarak özneyi (annem) buluyoruz ve yükleme “ne okudu?” sorusunu yönelttiğimizde “kitap” cevabını alıyoruz. Bu cümlede “kitap” sözcüğü nesnedir ve öznenin (annenin) yaptığı işten etkilen varlıktır. Sonuç olarak “okuma” fiili nesne alabildiği için iş (kılış) fiilidir.
» Kardeşim evin camını kırdı. (neyi kırdı? → evin camını (nesne) ⇒ iş fiili)
» anlatmak (neyi anlatmak? → derdini (nesne) | ne anlatmak? → masal (nesne) ⇒ iş fiili)
» bilmek (neyi bilmek? → cevabı (nesne) ⇒ iş fiili)
» görmek, sormak, dikmek, atmak, almak, dinlemek, öğrenmek…
2. Durum Fiilleri
Öznenin süreklilik gösteren bir durumunu anlatan fiillerdir. Durum fiillerinde öznenin yaptığı işten etkilenen bir nesne (varlık) yoktur. Bu yüzden durum fiillerinde, fiille sorduğumuz “ne, neyi, kimi?” sorularından birine cevap alamayız.
Durum fiilleri insanların bazen kendi isteğiyle bazense kendi iradesi dışında gerçekleştirdiği fiillerdir ve bitmesi için başka bir fiilin başlaması gerekir.
Yukarıdaki cümlede “uyumak” fiili öznenin (ben) uyuma işi sırasındaki sürekliliğini gösterir. Ayrıca uyuma işinin bitmesi için başka bir eylemin (uyanmak) başlaması gerekmektedir. Bu cümlede yükleme “ne uyudu, neyi uyudu, kimi uyudu?” sorusunu yönelttiğimizde hiçbir cevap alamıyoruz. Sonuç olarak “uyumak” fiili nesne alamadığı için durum fiilidir.
» Arkadaşım yan binada oturuyor. (ne, neyi, kimi oturuyor? → cevap yok ⇒ durum fiili)
» gitmek (ne, neyi, kimi gitmek? → cevap yok ⇒ durum fiili)
» ağlamak (ne, neyi, kimi ağlamak? → cevap yok ⇒ durum fiili)
» gülmek, uyanmak, çıkmak, gitmek, yatmak, uzanmak…
3. Oluş Fiilleri
Öznenin kendi iradesi dışında geçirdiği değişimi bildiren fiillerdir. Oluş fiillerinde daha çok “zaman içerisinde kendiliğinden olma” söz konusudur.
Oluş fiilleri, bir durumdan başka bir duruma geçildiğini veya geçilmekte olduğunu bildirirler.
Bu cümlede “sararmak” fiili, öznenin (yapraklar) zaman içerisindeki değişimini anlatır. Yapraklar yeşilden sarıya dönmüş, bir değişim yaşanmıştır. Bu değişim öznenin iradesi dışında, zaman içerisinde kendiliğinden olmuştur. “sararmak” fiili, öznenin isteği dışında zaman içerisinde gerçekleşen bir değişimi anlattığı için oluş fiilidir.
» Kuzenim, görmeyeli çok büyümüş. (Kendiliğinden oluşan değişim ⇒ oluş fiili)
» yaşlanmak, uzamak, ağarmak, paslanmak, solmak, acıkmak…
A) Babam eve bir elektrikçi çağırmış.
B) Evine yeni bir bilgisayar almış.
C) Kardeşim bu sabah çok geç uyandı.
D) Sulamayınca bütün çiçekler solmuş.
⇒ Fiil (Eylem) Konu Anlatımı
⇒ Anlamlarına Göre Fiiller (İş, Oluş ve Durum Fiilleri) Konu Anlatımı
⇒ Yapılarına Göre Fiiller (Basit, Türemiş ve Birleşik Fiiller) Konu Anlatımı
⇒ Fiil Çekimi (Fiillerde Kip, Kişi, Olumsuzluk ve Soru) Konu Anlatımı
⇒ Fiillerde Anlam (Zaman) Kayması Konu Anlatımı
⇒ Ek Fiil (Ek Eylem) Konu Anlatımı
⇒ Birleşik Zamanlı Fiiller Konu Anlatımı
