Çekimli Fiil Nedir?
Çekimli fiil, belirli bir zaman ya da dileği kişiyle birlikte gösteren fiillere denir. Çekimli fiil, kişi ve kip ekleri yardımıyla çekimlenir. İkinci tekil kişi emir kipi çekimi hariç bütün fiiller çekim eki alır. Fiil çekim ekleri, fiil kök veya gövdelerine eklenerek, fiillerin zamanını, yapılış şeklini ve şahsını (eylemi yapan kişiyi) belirtirler.
Fiil çekimini fiillerde kip, fiillerde zaman, fiillerde olumsuzluk ve fiillerde soru olmak üzere dört ana başlıkta inceleyebiliriz:
1. Fiillerde Kip
Eylemin gösterdiği kılış, durum veya oluşun zamana bağlı olarak nasıl gerçekleştiğini veya gerçekleşeceğini gösteren söyleyiş kalıplarına kip adı verilir.
Türkçede kipler, haber ve dilek kipleri olmak üzere ikiye ayrılır:
1.1. Bildirme (Haber) Kipi Ekleri
Belirli bir zaman anlamı taşıyan kiplerdir. Haber kipleri, fiilin geçmişte yapıldığını, her zaman yapıldığını, yapılmakta olduğunu veya gelecekte yapılacağını haber verir.
Dilimizde 4 temel zaman vardır, bunlar:
1) Geçmiş zaman
a) Bilinen (görülen / belirli) geçmiş zaman
b) Öğrenilen (duyulan / belirsiz) geçmiş zaman
2) Şimdiki zaman
3) Gelecek zaman
4) Geniş zaman (Tüm zamanları kapsar.)
1.1.1. Geçmiş Zaman Eki (-di, -miş)
Eylemin geçmişte yapıldığını bildiren zamandır. Bilinen (görülen / belirli) geçmiş zaman ve öğrenilen (duyulan / belirsiz) geçmiş zaman olmak üzere ikiye ayrılır.
a) Bilinen (Görülen / Belirli) Geçmiş Zaman Eki (-di / -dı / -du / -dü / -tı / -ti / -tu / -tü)
Görülen, tanık olunan, bilinen veya yapıldığından emin olunan geçmişe ait bir eylemin anlatılmasında veya bildirilmesinde kullanılır.
» Ellerini güzelce yıkadı. (Görülen, tanık olunan)
» Ayak sesleri yaklaşıyor, geldiler. (Duyularla kesinleşmiş)
» Cumhuriyet 1923’te kuruldu. (Bilimsel kesinlik)
b) Öğrenilen (Duyulan / Belirsiz) Geçmiş Zaman Eki (-mış / -miş / -muş / -müş)
Görülmeyen, başkasından duyulan veya bittikten sonra fark edilen geçmişe ait bir eylemin anlatılmasında veya bildirilmesinde kullanılır.
» Ben görmeyeli epey büyümüşsün. (Sonradan fark edilmiş.)
» Keloğlan bir de bakmış ki… (Masal üslubu. Masal ve fıkra anlatım biçiminde de “başkasından öğrenilme” anlamı vardır.)
1.1.2. Şimdiki Zaman Eki (-yor)
Halen yapılmakta olan, henüz tamamlanmamış bir eylemin anlatılmasında veya bildirilmesinde kullanılır.
» Bu problemi bir türlü çözemiyorum
1.1.3. Gelecek Zaman Eki (-ecek / -acak)
Gelecek zaman içerisinde bir eylemin bildirilmesinde kullanılır.
» İşe yarın başlayacaksın.
» Bu toplantıya onu çağırmayacağız.
1.1.4. Geniş Zaman Eki (-r / -(a)r / -(e)r / -(ı)r / -(i)r / -(u)r / -(ü)r)
Eylemin geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanların tümüne ait olduğunun, yani her zaman tekrarlandığının bildirilmesinde ve genel yargıları anlatmakta kullanılır.
» Her yaz köyümüze gideriz.
» Dünya, Güneş’in etrafında döner.
1.2. Dilek Kipi Ekleri
Bir dileği, bir isteği, tasarlanan bir hareketi anlatan kiplerdir. Dilek kiplerinde zaman anlamı yoktur.
Dilek kipleri dörde ayrılır, bunlar:
1) Gereklilik kipi
2) Şart kipi
3) İstek kipi
4) Emir kipi
1.2.1. Gereklilik Kipi (-meli / -malı)
Eylemin yapılmasının gerekli veya zorunlu olduğunu ifade eder.
» Saha çok çalışmalıyım.
> Gereklilik kipi bazen cümleye ihtimal anlamı katabilir.
1.2.2. Koşul (Şart) Kipi (-se / -sa)
Fiil kök veya gövdesine gelerek söz konusu olan işin dileğe ve şarta bağlı olduğunun bildirilmesini sağlar.
» Bu akşam sinemaya gitsek. (dilek)
1.2.3. İstek Kipi (-e, -a)
Cümleye istek, dilek, temenni anlamı katar. Cümle içerisinde genelde “-elim, -eyim” şeklinde kişi eklerini almış haliyle karşımıza çıkar.
» Doğum günüme eski arkadaşlarımı da çağırayım.
1.2.4. Emir Kipi ( – )
Eylemin yapılması gerektiğini emir şeklinde bildirir. Emir kipinin eki yoktur, kişi ekleriyle çekimlenir. Birinci tekil ve birinci çoğul şahsın emir çekimi yoktur.
» Bu konuyu sessizce dinleyin.
» Kapalı alanlarda sigara içmeyiniz.
2. Fiillerde Kişi
Fiilde bildirilen iş, oluş ya da durumun kim tarafından yapıldığını belirten eklerdir. Kişi ekleri, cümlede işi yapanı yani özneyi bildirir. Kişi ekleri, fiillerde kip eklerinden sonra gelir.
cümlesinde “okumak” fiiline getirilen “-m” eki, fiilin kim tarafından (1. tekil kişi – ben) yapıldığını bildirmektedir.
» Memleketten dün akşam döndük.
» Yerlere çöp almayınız.
| Kişi (Şahıs) | Fiil – Kip – Kişi Eki | Kişi (Şahıs) | Fiil – Kip – Kişi eki |
|---|---|---|---|
| 1. tekil kişi (ben) | Gel – di – m | 1. tekil kişi (ben) | Oku – malı – y – ım |
| 2. tekil kişi (sen) | Gel – di – n | 2. tekil kişi (sen) | Oku – malı – sın |
| 3. tekil kişi (o) | Gel – di | 3. tekil kişi (o) | Oku – malı |
| 1. çoğul kişi (biz) | Gel – di – k | 1. çoğul kişi (biz) | Oku – malı – y – ız |
| 2. çoğul kişi (siz) | Gel – di – niz | 2. çoğul kişi (siz) | Oku – malı – sınız |
| 3. çoğul kişi (onlar) | Gel – di – ler | 3. çoğul kişi (onlar) | Oku – malı – lar |
3. Fiillerde Olumsuzluk
İşin, oluşun veya hareketin yapıldığını veya yapılabileceğini bildiren fiillere olumlu fiil, işin oluşun veya hareketin yapılmadığını veya yapılamayacağını bildiren fiillere olumsuz fiil denir.
» Kitap okumayacağım. (olumsuz)
> Fiillerin olumsuz biçimleri, kip ve kişi ekinden önce “-me, ma” eki getirilerek yapılır.
| OLUMLU | OLUMSUZ | TÜRÜ |
|---|---|---|
| gittik | gitmedik | görülen geçmiş zamanın olumsuzu |
| yanmışız | yanmamışız | duyulan geçmiş zamanın olumsuzu |
| geleceksin | gelmeyeceksin | gelecek zamanın olumsuzu |
| duysalar | duymasalar | şart kipinin olumsuzu |
| sevelim | sevmeyelim | istek kipinin olumsuzu |
| okumalıyız | okumamalıyız | gereklilik kipinin olumsuzu |
| bırak | bırakma | emir kipinin olumsuzu |
> Geniş zamanın olumsuzunda diğer kiplerden farklı bir durum vardır. Diğer kiplere olumsuzluk eki (-ma, -me) getirildiğinde zaman eki düşmezken, geniş zamanda zaman eki düşer ve 1. tekil ve 1. çoğul kişi haricindeki kişilerde olumsuzluk eki “-maz, -mez” şeklinde kullanılır.
| OLUMLU | OLUMSUZ |
|---|---|
| geldim | gelmedim |
| geleceğim | gelmeyeceğim |
| gelirim | gelmem |
| gelirsin | gelmezsin |
| gelir | gelmez |
| gelirsiniz | gelmezsiniz |
| geliriz | gelmeyiz |
| gelirler | gelmezler |
> Şimdiki zaman kipinin olumsuzu yapılırken, “-yor” ekinin etkisiyle, “-me, -ma”olumsuzluk eki daralarak “-mı, -mi, -mu, -mü” olur.
» bakıyorum → bakmayorum → bakmıyorum
» görüyorum → görmeyorum → görmüyorum
4. Fiillerde Soru
Fiiller, kendinden sonra eklenen “mı, mi, mu, mü” soru ekleriyle soru anlamı kazanır. “mi” soru eki, kendinden önce gelen sözcüklerden ayrı, kendinden sonra gelen eklerle ise bitişik yazılır.
» Sen dün okula gelmiş miydin?
» Beyefendi, bakar mısınız?
⇒ Fiil (Eylem) Konu Anlatımı
⇒ Anlamlarına Göre Fiiller (İş, Oluş ve Durum Fiilleri) Konu Anlatımı
⇒ Yapılarına Göre Fiiller (Basit, Türemiş ve Birleşik Fiiller) Konu Anlatımı
⇒ Fiil Çekimi (Fiillerde Kip, Kişi, Olumsuzluk ve Soru) Konu Anlatımı
⇒ Fiillerde Anlam (Zaman) Kayması Konu Anlatımı
⇒ Ek Fiil (Ek Eylem) Konu Anlatımı
⇒ Birleşik Zamanlı Fiiller Konu Anlatımı
