İsim ve isim soylu sözcüklerin yüklem görevinde kullanılmasını sağlayan, ayrıca eklendiği çekimli fiilleri, birleşik zamanlı fiil yapan ek biçimindeki yardımcı eyleme ek fiil (ek eylem) denir. Ek fiil mastar olarak anlamı olmayan “-i(mek)” fiilidir. Konuşmada ve yazmada ek fiildeki “-i” genellikle düşer.
> Ek fiilin iki görevi vardır:
1. İsim ve isim soylu sözcüklere eklenerek onları yüklem yapmak
2. Çekimlenmiş (basit zamanlı) fiillere eklenerek onları birleşik zamanlı yapmak
1. İsim Soylu Sözcükleri Yüklem Yapmak (İsim Cümlelerinde Ek Fiil)
İsimler ve isim soylu sözcükler (zamir, sıfat, zarf, edat) ek fiil alarak cümlede yargı bildirir duruma gelirler, yüklem olurlar.
EK BİLGİ İsim soylu sözcüklerin ek fiil alarak yüklem oldukları cümlelere isim cümleleri denir.
> İsim cümlelerinde ek fiil, dört kiple çekimlenir:
- Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman (idi)
- Duyulan (Öğrenilen) Geçmiş Zaman (imiş)
- Geniş Zaman (idir)
- Şart Kipi (ise)
1.1. Ek Fiilin Görülen Geçmiş Zamanı
Bahsedilen duruma tanık olma anlamı taşır. İsimlere “idi” getirilerek yapılır, getirildiği sözcüğe göre “-dı / -di / -du / -dü / -tı / -ti / -tu / -tü” şeklinde kullanılabilir.
| İSİM SOYLU SÖZCÜK | EK FİİL | KİP EKİ | KİŞİ EKİ |
| » güzel | i | di | m |
| n | |||
| – | |||
| k | |||
| niz | |||
| ler |
» İlkokulda çalışkan bir öğrenciydim.(öğrenci idim)
Bu cümlede “öğrenci” kelimesi isim soylu bir kelimedir, fiil değildir. Bu sözcük ek fiilin bilinen geçmiş zaman eki olan “idi”yi alarak yüklem olmuştur.
» Dün hava çok soğuktu. (soğuk idi)
Bu cümlede “soğuktu” sözcüğü cümlenin yüklemidir. “soğuk” sözcüğü fiilleri ayırt etmekte kullandığımız “-mek / -mak” eklerinden birini alamaz, dolayısıyla fiil değildir. Unutmayalım ki bir isim veya isim soylu sözcük yüklem olmuşsa mutlaka ek fiil almıştır. Buradaki “-tu” eki, ek fiilin görülen geçmiş zaman eki olan “idi”nin sertleşmiş halidir.
» Dün akşam kapını çalan bizdik. (biz idik)
Bu cümlede “biz” sözcüğü kişi zamiridir, yani isim soylu bir sözcüktür ve ek fiil alarak yüklem olmuştur.
» Son günlerde biraz yorgun gibiydi. (gibi idi)
Bu cümlede “gibi” sözcüğü edattır, yani isim soylu bir sözcüktür ve ek fiil alarak yüklem olmuştur.
» Geçen sene daha çalışkandın. (çalışkan idin)
» Bugün sınıfta sadece on öğrenci vardı. (var idi)
1.2. Ek Fiilin Öğrenilen Geçmiş Zamanı
Bahsedileni duyma, öğrenme, sonradan fark etme anlamı taşır. İsimlere “imiş” getirilerek yapılır, getirildiği sözcüğe göre “-mış / -miş / -muş / -müş” şeklinde kullanılabilir.
| İSİM SOYLU SÖZCÜK | EK FİİL | KİP EKİ | KİŞİ EKİ |
| » güzel | i | miş | im |
| sin | |||
| – | |||
| iz | |||
| siniz | |||
| ler |
» Eskiden de çok güzelmişsiniz.(güzel imişsiniz)
Bu cümlede “güzel” kelimesi isimdir. Bu sözcük ek fiilin duyulan geçmiş zaman eki olan “imiş”i alarak yüklem olmuştur.
» En çok istediği hediye, cep telefonuymuş. (cep telefonu imiş)
Bu cümlede “cep telefonuymuş” söz öbeği bir isim tamlamasıdır ve ek fiil alarak yüklem olmuştur.
» Bir haftadır yurt dışındaymışsın. (yurt dışında imişsin)
» Bebekken çok yaramazmışım. (yaramaz imişim)
» Bir varmış, bir yokmuş (var imiş , yok imiş)
1.3. Ek Fiilin Geniş Zamanı
Bahsedilen durumun her zaman gerçekleştiği anlamı vardır.. İsimlere “idir” getirilerek yapılır, fakat ek fiilin geniş zamanında “idir” eki genellikle düşer ve kişi ekleri ek fiil eki olarak kullanılır. Bu yüzden ek fiili geniş zaman eklerini “-im, -sin, idir, -iz, -siniz, -lerdir /-dirler” olarak sayabiliriz.
| İSİM SOYLU SÖZCÜK | EK FİİL | KİP EKİ | KİŞİ EKİ |
| » güzel | i | – | im (dir) |
| – | sin (dir) | ||
| dir | – | ||
| – | iz (dir) | ||
| – | siniz (dir) | ||
| dir | ler / ler(dir) |
» Buraya çöp dökmek yasaktır.(yasak idir)
Bu cümlede “yasak” kelimesi isimdir. Bu sözcük ek fiilin geniş zaman eki olan “idir”i alarak yüklem olmuştur.
» Demek siz de İstanbullusunuz.
Bu cümlede “İstanbullu” sözcüğü ek fiilin geniş zaman eklerinden “-siniz” ekini alarak yüklem olmuştur.
NOT Ek fiilin geniş zaman eki olan “idir” bazen cümlede kullanılmaz, cümleden düşer. Bu durumda yüklem, ek fiille çekimlenmiş kabul edilir.
» Yeni evimiz iki katlı. (iki katlıdır / iki katlı idir)
UYARI Ek fiilin geniş zaman eki olan “-im” eki, iyelik eki olan “-im” veya 1. tekil şahıs eki olan “-im” ile karıştırılmamalıdır.
Bu cümlede “diz” kelimesine eklenen “-im” eki, eklendiği ismin bir varlığa ait olduğunu bildirir. Bu yüzden iyelik (aitlik) ekidir.
» Vakit epey geç oldu, artık ben de gideyim.
Bu cümlede “-im” eki “gitmek” fiiline eklenmiştir ve fiilin kim tarafından yapıldığını bildirir. Bu yüzden kişi (şahıs) ekidir.
» Yaklaşık on senedir öğretmenim.
Bu cümlede “-im” eki “öğretmen” sözcüğüne eklenmiştir ve bir sime eklenerek onu yüklem yapmıştır. Bu yüzden ek fiildir.
1.2. Ek Fiilin Şartı
Ek fiilin şart kipi, ek fiilin diğer kiplerinden farklı olarak eklendiği isim ve isim soylu sözcükleri yüklem yapmaz, cümleye şart (koşul) anlamı katar. İsimlere “ise” getirilerek yapılır, getirildiği sözcüğe göre “-sa / -se” şeklinde kullanılabilir.
| İSİM SOYLU SÖZCÜK | EK FİİL | KİP EKİ | KİŞİ EKİ |
| » güzel | i | se | m |
| n | |||
| – | |||
| k | |||
| niz | |||
| ler |
» Hastaysanız doktora gidiniz.(hasta iseniz)
Bu cümlede “hasta” kelimesi isimdir. Bu sözcük ek fiilin şart eki olan “ise”yi almıştır.
» Hava güzelse yürüyüşe çıkalım. (güzel ise)
» Yakınlarda restoran varsa yemek yemeye gidebiliriz. (var ise)
NOT Ek fiilin şart eki, ayrı bir sözcük gibi de yazılabilir.
UYARI Ek fiilin şart eki olan “ise”, bağlaç olan “ise” ile karıştırılmamalıdır. Ek fiil olan “ise” cümleye koşul (şart) anlamı katar ve olumsuzu yapılabilir; bağlaç olan “ise” cümleye şart anlamı değil karşılaştırma anlamı katar ve olumsuzu yapılamaz.
(Kitabımı getirmişim, defterim
Bu cümlede “ise”, cümleye karşılaştırma anlamı katmıştır ve olumsuzu yapılamaz. Bu yüzden bağlaçtır.
» Elindekiler ağır ise yardım edebilirim.
(Elindekiler ağır değil ise yardım edebilirim.)
Bu cümlede “ise”, cümleye şart anlamı katmıştır ve olumsuzu yapılabilir. Bu yüzden ek fiildir.
Ek Fiilin Olumsuzu
İsim cümlelerinde ek eylemin olumsuzu “değil” edatıyla yapılır. “değil” olumsuzluk edatı isimle ek fiil arasına eklenir.
Bayramda yollar kapalı değilmiş. (kapalı değil imiş) → olumsuz
» Evimiz çok uzakta değil(dir). (uzakta değil idir)
Ek Fiilin Soru Şekli
Ek fiilin soru biçimi de diğer fiillerde olduğu gibi “mi” soru edatıyla yapılır. “mi” soru edatı isimle ek fiil arasına eklenir.
» En sevdiğin mevsim yaz mıdır?
2. Basit Zamanlı Fiilleri Birleşik Zamanlı Yapmak (Fiil Cümlelerinde Ek Fiil)
Basit zamanlı (sadece bir kip eki almış) fiiller, ek fiil alarak birleşik zamanlı (birden fazla kip eki almış) fiil olurlar. Fiilin birleşik zamanlı olması demek iki kip ekinin yan yana gelmesi demektir. Birleşik zamanlı fiillerde ikinci kip eki her zaman ek fiildir.
> Fiil cümlelerinde ek fiil, üç kiple çekimlenir:
- Ek Fiilin Hikaye Hikaye Birleşik Zamanı (idi)
- Ek Fiilin Rivayet Birleşik Zamanı (imiş)
- Ek Fiilin Şart Birleşik Zamanı (ise)
Bu fiil sadece bir kip eki (şimdiki zaman eki) aldığı için basit zamanlı fiildir.
» geliyormuşum (geliyor imişim)
Bu fiil ise iki kip eki (şimdiki zaman eki + öğrenilen geçmiş zaman eki) aldığı için birleşik zamanlı fiildir ve ikinci kip eki ek fiildir.
| BASİT ZAMANLI FİİL | BİRLEŞİK ZAMANLI FİİL |
| bakmışsın | bakmıştın |
| okumalıyız | okumalıydık |
| görse | görseymiş |
| sevdi | sevdiyse |
| kazanacaksınız | kazanacaktınız |
Birleşik zamanlı fiillerin türlerini ve birleşik zamanlı fiiller hakkında daha ayrıntılı bilgiyi birleşik zamanlı fiiller konu anlatımında bulabilirsiniz:
⇒ Fiil (Eylem) Konu Anlatımı
⇒ Anlamlarına Göre Fiiller (İş, Oluş ve Durum Fiilleri) Konu Anlatımı
⇒ Yapılarına Göre Fiiller (Basit, Türemiş ve Birleşik Fiiller) Konu Anlatımı
⇒ Fiil Çekimi (Fiillerde Kip, Kişi, Olumsuzluk ve Soru) Konu Anlatımı
⇒ Fiillerde Anlam (Zaman) Kayması Konu Anlatımı
⇒ Ek Fiil (Ek Eylem) Konu Anlatımı
⇒ Birleşik Zamanlı Fiiller Konu Anlatımı
