Duyguları, düşünceleri ya da durumları yargı bildirerek anlatan söz ya da söz dizisine cümle denir.
Cümlenin varlığı, yargı bildiren çekimli bir fiil ya da ek fiille çekimlenmiş isim soylu sözcüğe bağlıdır. Bu özellikleri sağlayan bir veya daha fazla sözcük cümleyi oluşturur.
Cümleler çeşitleri anlamlarına, yapılarına, yüklemlerinin türüne ve yerine göre sınıflandırılmaktadır:
1. Yükleminin Türüne Göre Cümleler
Cümleler yüklemine göre, yani yüklemi oluşturan sözcüğün türüne göre iki çeşittir. Bunlar fiil ve isim cümleleridir.
1.1. Fiil (Eylem) Cümlesi
Yüklemi çekimli bir fiilden oluşan cümlelere fiil (eylem) cümlesi denir.
cümlesinde “kesmek” fiildir. Yüklem fiil olduğu için bu cümle yüklemine göre fiil cümlesidir.
> Fiil cümlelerini “-mak, -mek” mastar ekini kullanarak belirleyebiliriz. Bildiğiniz gibi bu ek sadece fiille¬re gelmektedir. O hâlde bir sözcüğe “-mak, -mek” getirebiliyorsak, o sözcük fiildir.
cümlesini ele alalım. Burada “yak-” yüklemdir. Yüklemin isim mi, fiil mi olduğunu anlamak için sözcüğe “-mak, -mek”ten uygun olanı getiriyoruz: “yakmak”. Anlamlı olduğuna göre demek ki fiilmiş, öyleyse cümle de fiil cümlesidir.
UYARI Bir sözcüğün isim mi, fiil mi olduğunu anlamak için, o sözcüğün yapım eki almış son hâline bakmalıyız. Yoksa yanılabiliriz.
cümlesinde yüklem “avlanır” sözüdür. Biz sözcüğün köküne (av) değil, yapım eki almış son hâline bakıyoruz: “avlan-“. Bu son hâline mastar ekini getirebildiğimize göre, demek ki sözcük fiildir. Cümle de fiil cümlesidir.
1.2. İsim (Ad) Cümlesi
Yüklemi ek eylemle çekimlenmiş bir isimden oluşan cümlelere isim (ad) cümlesi denir.
“sağlıktır” sözcüğü, cümlenin yüklemini oluşturmuştur. “sağlık” sözcüğü isim olduğuna göre, cümle de yükleminin çeşidine göre isim cümlesidir.
» Teyzesinin oğlu öğretmenmiş.
bu cümle de “miş” ek fiilini alarak yüklem olan “öğretmen” sözcüğü isim olduğu için isim cümlesidir.
UYARI İsim cümleleri sadece isimlerden oluşmaz. İsim soylu sözcükler de, yani cümlede zamir, edat gibi görevlerde kullanılan sözcükler de isim cümlesini oluşturur.
cümlesinde “sizinmiş” sözcüğü tür olarak zamirdir. Bu sözcük cümlede yüklem göreviyle kullanılmıştır. Öyleyse bu cümle yüklemine göre isim cümlesidir.
» Ağaçta kuşlar var.
» Çocuklar okulun bahçesindeydi.
» Küçükken çok yaramaz bir çocukmuş.
» Amacımız sınavı kazanmaktır. cümleleri de isim cümlesidir.
UYARI İsim cümlelerini bulurken sesteş (eş sesli) sözcüklere dikkat etmemiz gerekir. Sesteş sözcükler yazılışları aynı olduğu hâlde anlamca farklı sözcüklerdir. Bu sözcüklerden biri isim, biri fiil olabilir. Bunu anlamak için de cümlenin dikkatlice okunması gerekir.
cümlesindeki “geç” sözcüğü “erken” karşıtı isim soylu bir sözcüktür. Öyleyse bu cümle isim cümlesidir.
» Köprüden sen de geç.
cümlesindeki “geç” sözcüğü ise “bir yerden başka bir yere gitmek” anlamında bir fiildir. Demek ki bu cümle, yüklemine göre fiil cümlesidir
2. Yükleminin Yerine Göre Cümleler
Ögelerinin dizilişine göre cümleler de diyebileceğimiz bu tür cümlelerde yüklemi bulup yüklemin öge dizilişindeki yerine bakarız. Cümleyi, yüklemin yerine göre kurallı cümle veya devrik cümle olarak adlandırırız.
2.1. Kurallı (Düz) Cümle
Yüklemi sonda olan cümlelere kurallı cümle denir.
cümlesinde “izlemiştim” yüklemdir ve cümlenin sonunda yer almıştır. Cümle, yüklem sonda olduğu için kurallıdır.
» Bu sabah çok erken kalktım.
» Sınavlarımız haftaya başlayacak.
» Kitap okumayı çok severim.
Bu cümlelerin tamamında yüklem cümlenin sonundadır. Bu yüzden bu cümleler kurallı cümlelerdir.
UYARI Ögelerinin dizilişine göre cümleleri bulurken dikkat etmemiz gereken nokta “yüklem”in belirlenmesidir. Çünkü böyle bir isimlendirme tamamen yüklemin yerinin belirlenmesi ile ilgilidir. Cümlede yüklemi yanlış belirlersek bulacağımız sonuç da yanlış olacaktır.
cümlesinde yüklem “arayan” sözcüğü değildir. Çünkü yüklem çekimli unsurdan oluşur. Yukarıdaki cümlede “ben” zamiri ek eylemin geçmiş zamanı ile çekimlenerek yüklem olmuştur. Öyleyse bu, kurallı cümledir.
» İş insanın aynasıdır.
cümlesinde yüklem “aynasıdır” sözcüğü değildir. Çünkü burada “insanın aynası” isim tamlamasıdır. Ek eylemin geniş zamanı ile çekimlenerek yüklem olmuştur. Öyleyse yüklem sonda olduğuna göre cümle kurallıdır.
2.2. Devrik Cümle
Yüklemi sonda olmayan cümlelere devrik cümle denir.
Bu tür cümlelerde yüklem cümlenin başında, ortasında (sonu hariç), herhangi bir yerinde bulunabilir.
cümlesinde yüklem “kurarmış” sözcüğüdür. Bu sözcük görüldüğü gibi, cümlenin sonunda değildir. Yüklem sonda olmadığı için bu cümle yükleminin yerine göre devrik cümledir.
» Açılan bir gülsün sen.
cümlesinde yüklem “açılan bir gülsün” sözleridir. Bu sözler cümlenin başında kullanılmıştır. Öyleyse bu, yüklemin yerine göre devrik cümledir.
» Hoyrattır bu akşamüstüler.
» Bir kuş sesi gelir dudaklarından.
Yukarıdaki cümlelerde yüklemler sonda değildir. Sonda olmadığı için de bu cümleler devrik demektir.
2.3. Eksiltili Cümle
Yüklemi olmayan cümlelere eksiltili cümle denir. Eksiltili cümlelerde yüklem olmadığı için anlam tamamlanmamıştır. Bu tür cümlelerin sonunda üç nokta (…) bulunur.
cümlesinde yüklem yoktur ve sonunda üç nokta vardır. Bu cümlenin tamamlanması için sonuna “var” yükleminin getirmemiz gerekiyor. Bu cümlede yüklem eksik olduğu için eksiltili cümledir.
» Dağın tepesine çıktığınızda karşınızda uçsuz bucaksız bir ova…
» Günün sonunda bir çay molası…
3. Anlamlarına Göre Cümleler
Anlamlarına göre cümle çeşitleri, cümlede bildirilen eylemin yapılıp yapılmamasına ya da sözü edilenlerin bulunup bulunmamasına, ayrıca bir işin yapılmasının istenme durumuna göre dört ana başlık altında incelenir:
3.1. Olumlu Cümle
Herhangi bir eylemin yapıldığını veya yargının gerçekleştiğini anlatan cümlelere olumlu cümle denir.
cümlesinde “alma” eyleminin yapıldığı bildirilmiştir. Bu cümlede yargı gerçekleşmiştir. Bu nedenle cümle anlamına göre olumludur.
» Bugün hava güzeldi.
cümlesinde ise eylem söz konusu değildir. Burada yapma değil de olma söz konusudur. Bu cümlede yargının olumluluğu isim cümlesiyle ifade edilmiştir.
» Arkadaşına güzel bir mektup yazdı.
cümlesinde “yazma” eyleminin yapıldığı, gerçekleştiği anlatılmaktadır. Bu, olumlu cümledir.
» Şimdi mevsimlerden yazdı.
cümlesinde “yaz” sözcüğü mevsim adıdır. Burada bir durumun olduğu anlatılmaktadır. Bu, olumlu cümledir.
» Geçen hafta dedesi vefat etmiş.
cümlesinde “vefat etme” eylemi olumsuz, kötü bir durum olsa bile eylem gerçekleştiği için bu cümle olumlu cümledir.
3.2. Olumsuz Cümle
Eylemin yapılmadığını, sözü edilen yargının bulunmadığını, gerçekleşmediğini anlatan cümlelere olumsuz cümle denir.
cümlesinde “alma” eyleminin yapılmadığı belirtilmiştir. Bu, olumsuzluk eki “-ma, -me” ile sağlanmıştır.
NOT Olumsuz cümleler yalnızca “-ma, -me” ekleriyle değil “yok, ne … ne …, değil” gibi sözcüklerle veya “-sız, -siz, -suz, -süz” gibi eklerle de yapılabilir.
cümlesinde eylem yoktur. Bu cümlede olumsuzluk “değil” sözcüğü ile yapılmıştır. Cümlede sözü edilen yargının bulunmadığı anlatıldığı için cümle olumsuzdur.
» Bu yemek çok tuzsuz.
cümlesinde “-suz” eki, “tuz”un olmadığını belirtmek için kullanılmıştır. Bu nedenle cümle olumsuzdur.
» Bu kitap bende yok.
cümlesinde “yok” sözcüğü sözü edilen nesnenin (kitap) olmadığını belirtmektedir. Öyleyse bu cümle olumsuzdur.
UYARI Kimi cümleler “yok, değil, -ma, -me, -sız, -siz…” gibi olumsuzluk bildiren unsurları aldığı hâlde anlamca olumlu olabilir. Yani cümle yapıca (şekilce) olumsuz olduğu hâlde anlamca olumlu olabilir.
cümlesinde yüklem “çözemeyecek değilim” sözlerinden oluşmuştur. İki olumsuz unsur cümlenin anlamını olumlu yapmıştır: “Bu basit soruyu çözeceğim.”
» Orada beni tanıyan yok değil. (var)
cümlesinde yüklem “yok değil” sözleridir. Burada da iki olumsuz sözcük cümlenin anlamını olumlu yapmıştır: “Orada beni tanıyan var.”
» Bu çocuk akılsız değil. (akıllı)
» Onun evi yok değil. (var)
» Çocuk okula gitmiyor değil. (gidiyor)
cümleleri de anlamca olumludur.
UYARI Bazı cümleler ise şekilce olumlu olduğu hâlde anlamca olumsuz olabilir. “Ne … ne …” bağlacı cümleleri olumsuz yapar. Kimi cümlelerde ise olumsuzluk anlamı bazı ek ya da sözcüklerle sağlanır.
cümlesindeki “mi” soru eki ve “hiç” sözcüğü bir araya gelerek olumsuzluk anlamını oluşturmuştur: “Ben sizi kırmam.”
» Bu soğuk havada denize mi girilirmiş! (girilmez)
cümlesinde “mi” soru eki cümleye olumsuz bir anlam katmış: “Bu soğuk havada denize girilmez.”
» Ben bu sözü söyler miyim? (söylemem)
cümlesinde de aynı durum söz konusudur. Bu iki cümle de yüklemine göre olumludur. Ama “mi” bu cümleyi olumsuz yapmıştır: “Ben bu sözleri söylemem.”
» Evde ne odun var ne kömür. (yok)
cümlesinde “ne… ne…” bağlacı “odun ve kömür” ün olmadığını belirtmektedir. Bu cümlede “var” yüklemi olumlu olduğu hâlde “ne … ne …” bağlacı cümleyi olumsuz yapmıştır.
3.3. Soru Cümlesi
Bir duyguyu, düşünceyi soru yoluyla anlatan veya soru yoluyla bilgi almayı amaçlayan cümlelere soru cümlesi denir.
cümlesinde soru anlamı vardır. Bu cümlede “sınavın başlama saati” sorulmuştur.
» Bu soruyu kim çözebilir?
cümlesinde soru anlamı vardır. “Kim” sözcüğü ile soruyu çözecek kişi öğrenilmek istenmiştir.
» Bu kitabı Ali mi getirdi?
cümlesinde “mi” soru eki ile kitabı getiren kişi sorulmaktadır.
UYARI Bir cümlenin soru cümlesi olabilmesi için, içinde soru anlamı kazandıran sözcüklerin olması yeterli değildir. Önemli olan, o cümleyi okuduğumuzda cevap verme ihtiyacı hissetmemizdir.
Bu cümlede “nasıl” soru zarfı var; ama cümle, soru cümlesi değil. Çünkü bu yargı sonunda cevap verme ihtiyacı hissetmiyoruz.
3.4. Ünlem Cümlesi
Bir korkuyu, bir sevinci, bir şaşkınlığı, bir coşkuyu, bir hayranlığı, vb. dile getiren cümlelere ünlem cümlesi denir.
» “Aman çukura düşmeyelim!” cümlesinde uyarma,
» “Yazık, çocuk annesiz kalmış!” cümlesinde acıma,
» “Vah vah, bu yaşında başına gelene bak çocuğun!” cümlesinde üzülme,
» “Oğlum, şu kitabı getirsene!” cümlesinde seslenme ile ünlem sağlanmıştır.
4. Yapılarına Göre Cümleler
Cümleler yargı bildirir. Kimi cümlelerde bir yargı, kimi cümlelerde ise birden çok yargı vardır.
Cümleler yapılarına göre basit, birleşik, sıralı ve bağlı olmak üzere dörde ayrılır.
Bu konuyu daha iyi anlamak için “temel cümle” ve “yan cümle” kavramlarına açıklık getirmekte yarar var.
TEMEL CÜMLE: Birleşik cümlelerde asıl yargıyı bildiren, yardımcı yargıları sonuca bağlayan cümledir. Daha öz bir ifadeyle temel cümle yüklemdir.
cümlesinde “oynadık” yüklemi temel cümledir.
» Ümit, fakirin ekmeğidir.
cümlesinde “fakirin ekmeği” yüklemi temel cümledir.
YAN CÜMLECİK: Tam bir yargı bildirmeyen, fiilimsilerle ya da çekimli bir fiille kurulan, temel cümlenin ögesi olarak görev yapan söz ya da söz öbeklerine yan cümlecik denir.
yan c. (özne) temel c. (yüklem)
cümlesinde “minareyi çalan” sözleri yan cümleciktir. Sıfat – fiille kurulan bu yan cümlecik, temel cümlenin (hazırlar) öznesi görevinde kullanılmıştır.
» Hava soğursa paltonu giy.
yan cüm. temel cüm.
cümlesinde “soğursa” sözü yan cümleciktir. Çekimli fiil ile kurulan bu yan cümlecik, temel cümlenin zarf tümleci görevindedir.
4.1. Basit Cümle (Tek Yüklemli Cümle)
Tek yargı bildiren cümlelere basit cümle denir.
Basit cümleler tek yargı bildirdiğinden tek yüklemden oluşur. Bu yüklem, çekimli bir fiil ya da ek fiil almış isim soylu bir sözcük veya söz grubu olabilir. Basit cümlelerde, yüklemin dışında, sözcük olarak fiilimsi (eylemsi) yer almaz.
cümlesi yapısına göre basit cümledir. Çünkü bu cümle tek yargı bildirmekte ve tek cümleden oluşmaktadır.
» Akıl için yol birdir.
cümlesi yapısına göre basittir. Bu cümle yüklemi isim soylu olduğu hâlde tek yargı bildirmektedir. Bu nedenle yapıca basittir.
UYARI Basit cümle kısa cümle demek değildir. Basit cümle tek yargı bildiren, tek yüklemi olan cümledir.
cümlesi de basit yapılıdır. Yukarıdaki cümle uzun olmasına rağmen bir yargı bildirdiği ve bir yükleme sahip olduğu için yapıca basittir.
4.2. Birleşik Cümle
Tek bir yüklemi ve bu yükleme bağlı en az bir yan cümleciği bulunan cümlelere birleşik cümle denir.
Birleşik cümleleri sırasıyla görelim:
4.2.1. Girişik Birleşik Cümle (Fiilimsi Bulunan Cümle)
Yan cümlesi fiilimsilerle kurulan cümlelere girişik birleşik cümle denir. Fiilimsinin yer aldığı bölüm yan cümle, yüklemin bulunduğu bölüme de temel cümledir.
Bir cümlede kaç tane fiilimsi varsa o kadar yan cümle vardır.
yan c. (özne) temel c. (yüklem)
cümlesinde “son gülen” sıfat-fiille kurulmuş bir yan cümledir. Bu yan cümle temel cümlenin (yüklem) öznesi görevinde kullanılmıştır.
» Gülmekten hiç hoşlanmaz.
yan c. (d.tüml.) temel c. (yüklem)
cümlesinde “gülmekten” isim-fiille kurulmuş bir yan cümledir. Bu yan cümle temel cümlenin dolaylı tümleci görevinde kullanılmıştır.
» Benimle görüşmeden sakın bir şey yapmayın.
yan c. (zarf.t.) temel c. (yüklem)
cümlesinde “görüşmeden” zarf-fiille kurulmuş bir yan cümledir. Bu yan cümle temel cümlenin zarf tümleci görevinde kullanılmıştır.
» Koşarak gelirken düşüp dizini incitmiş.
yan c. yan c. yan c. temel cümle
cümlesinin yüklemi “incitmiş” sözcüğüdür. Cümlede bulunan “koşarak”, “gelirken” ve “düşüp” sözcüklerinin her biri zarf-fiildir. Bu yüzden bu cümlede üç tane yan cümle bulunmaktadır.
4.2.2. Ki’li Birleşik Cümle (İlgi Cümlesi)
Ki’li birleşik cümle iki tane yargısı olan, yargıları birbirine “ki” bağlacı ile bağlanan cümlelerdir.
temel cümle yan cümle
Ki’li birleşik cümleler Türkçenin söz dizimine uygun değildir. Bu cümleyi şu şekilde Tükçe söz dizimine uydurabiliriz:
“Ders çalıştığını görüyorum.”
yan cümle temel cümle
(nesne) (yüklem)
4.2.3. Şartlı Birleşik Cümle
Birleşik cümlelerde, yan cümlecik temel cümleye şart anlamı katarak bağlanmışsa, bu tür cümlelere şartlı birleşik cümle denir. Şartlı birleşik cümlelerde yan cümlecik sadece “-se, -sa” ekiyle oluşturulur.
yan cümle temel cümle
cümlesinde “anlarsınız” temel cümledir.Bu temel cümlenin oluşumunu bir şarta bağlayan “dinlerseniz” sözleri ise yan cümledir. Öyleyse bu cümle yapısına göre şartlı birleşik cümledir.
» Kardeşin uyanırsa beni uyarmalısın.
yan cümle temel c. (yüklem)
cümlesinde “uyarma” yüklem, yani temel cümledir. Bu temel cümledeki yargının oluşmasını bir koşula bağlayan “uyanırsa” sözü ise yan cümledir. Bu nedenle cümle, yapıca şartlı birleşik cümledir.
4.2.4. İç İçe Birleşik Cümle (Cümle İçinde Cümle)
Bir temel cümleyle, onun içinde kullanılan bir yardımcı cümleden oluşan cümlelere denir.
İçe içe birleşik cümlelerde yardımcı cümle de bağımsız bir cümledir. Bu cümleler tırnak içerisinde ifade edilebildiği gibi sonuna virgül konularak da yazılabilir.
yardımcı cümle temel cümle
» “Seni her zaman yanımda görmek istiyorum.“ cümlesiyle beni etkiledi.
yardımcı cümle temel cümle
4.3. Sıralı Cümle (Birden Çok Yüklemli Cümle)
Basit ya da birleşik yapılı birden fazla cümlenin birbirine virgül (,) veya noktalı virgülle (;) bağlanması sonucu oluşturulan cümlelere sıralı cümle denir.
Sıralı cümlelerin en az iki yüklemi vardır.
cümlesi “ıslanmaz” ve “uslanmaz” yüklemlerinden oluşmuştur. Bu yüklemler virgülle birbirine bağlandığı için sıralı cümledir.
» Güvenme dostuna, saman doldurur postuna.
cümlesi “güvenme” ve “doldurur” yüklemlerinden oluşmuştur. Bu iki yüklem birbirine virgülle bağlandığı için sıralı cümledir.
» Ağaca dayanma, kurur: adama dayanma, ölür.
cümlesi de sıralı cümledir.
> Sıralı cümleler kendi içinde bağımlı sıralı ve bağımsız sıralı olmak üzere ikiye ayrılır:
4.3.1. Bağımlı Sıralı Cümle
Sıralı cümlelerde herhangi bir öge ortaklığı varsa, böyle cümlelere bağımlı sıralı cümle denir.
(Özneler ortak)
– Sen bir söyle.
– Sen iki dinle.
» Babam Bursa’ya gitti, biz de gideceğiz.
dol. tüml. yüklem yüklem
(Dolaylı tümleçler ortak)
– Babam Bursa’ya gitti.
– Biz de Bursa’ya gideceğiz.
4.3.2. Bağımsız Sıralı Cümle
Sıralı cümlelerde herhangi bir öge ortaklığı yoksa, böyle cümlelere bağımsız sıralı cümle denir. Bu tür cümlelerde anlamca bir ortaklık söz konusudur.
özne yük. özne yük.
» Dilin kemiği yok, bildiğini söyler.
özne yük. nesne yük.
Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi iki cümlenin de ortak bir ögesi yok. Ama her cümle kendi içinde anlamca bir ilgi oluşturduğundan bu cümleler birbirine bağlanmış. Böyle cümleler sıralı bağımsız cümlelerdir.
4.4. Bağlı Cümle (Bağlacı Olan Cümle)
Aralarında anlam ilgisi bulunan basit veya birleşik cümlelerin bağlaçlarla birbirine bağlanmasıyla oluşan cümlelere bağlı cümle denir.
Bağlı cümleler “ama, fakat, yalnız, ve, veya, ne…ne…, hem…hem…” gibi bağlaçlarla oluşturulur.
cümlesi “hem… hem…” bağlacı “çalışıyorum” ve “okuyorum” yüklemlerini birbirine bağladığı için bağlı cümledir.
» Çok çalıştı, fakat başaramadı.
cümlesinde “fakat” bağlacı “çalıştı” ve “başaramadı” yüklemlerini birbirine bağladığı için bu, bağlı cümledir.
» Akşam bize geldiler ama fazla oturmadılar.
cümlesi yapısına göre bağlı cümledir. Burada “ama” bağlacı iki cümleyi birbirine bağlamıştır.
UYARI İçinde bağlaç bulunan her cümle bağlı cümle değildir. Çünkü bağlaçlar cümlenin özne, nesne gibi ögelerini de birbirine bağlayabilir. Bağlaçlar yüklemleri birbirine bağlıyorsa orada bağlı cümle vardır.
Bu, bağlı bir cümle değildir. Çünkü “ne… ne…” bağlacı yüklemleri değil, dolaylı tümleçleri (annesine, babasına) birbirine bağlamıştır. Sonuçta bu cümle bir yüklemi olduğu için basit cümledir.
» Ne şiş ne kebap yansın.
özne yüklem
cümlesi de birleşik yapılı değil, basit yapılı bir cümledir.
Şimdi başka bir örnek verelim.
» Ne kızı verir ne dünürü küstürür.
Bu, bağlı bir cümledir. “Ne… ne…” bağlacı “verir” ve “küstürür” yüklemlerini dolayısıyla cümleleri birbirine bağlamıştır.Ayrıca bu yüklemlerin, dolayısıyla cümlelerin özneleri ortaktır.
