Türkçede 8 tane ünlü harfin 4 tanesi kalın, 4 tanesi ince ünlüdür. Büyük ünlü uyumu bir kelimedeki ünlü harflerin ince veya kalın olmasıyla ilgilidir.
Kalın Ünlüler: a, ı, o, u
İnce Ünlüler: e, i ,ö, ü
Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde kalın ünlü varsa, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın olmalı; ilk hecede ince ünlü varsa diğer hecelerde de ince ünlü bulunmalıdır. Bu kurala büyük ünlü uyumu veya kalınlık-incelik uyumu denir.
| » Türkçemiz | → | Türk | -çe | -miz |
| ↓ ince | ↓ ince | ↓ ince |
| » vatanım | → | va | -ta | -nım |
| ↓ kalın | ↓ kalın | ↓ kalın |
Yukarıdaki sözcükler büyük ünlü uyumuna uymaktadır. Çünkü “Türkçemiz” sözcüğünde ince ünlülerden sonra ince ünlüler, “vatanım” sözcüğünde ise kalın ünlülerden sonra kalın ünlüler gelmiştir.
| » tiyatro | → | ti | -yat | -ro |
| ↓ ince | ↓ kalın | ↓ kalın |
| » kalemlik | → | ka | -lem | -lik |
| ↓ kalın | ↓ ince | ↓ ince |
Yukarıdaki sözcükler ise büyük ünlü uyumuna uymaz; çünkü ince ünlülerle kalın ünlüler bir arada kullanılmıştır.
> Tek heceli ve birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
» Yeryüzünde birçok canlı yaşar.
Yukarıdaki altı çizili kelimeler birleşik kelime olduğu için bu kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
» Bu beldenin sokakları her zaman temizdir.
Yukarıdaki altı çizili kelimeler tek heceli olduğu için bu kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
> Türkçede ekler genellikle büyük ünlü uyumuna uyar. Çünkü eklerin ünlülere göre değişik kullanımları vardır. Örneğin “-den” eki “ev” sözcüğüne eklendiği zaman “evden” olur; “yol” sözcüğüne eklendikten sonra “yoldan” olur.
Ancak “-ki, -ken, -leyin, -yor, -(ı)mtırak, -daş, -gil” ekleri bir kelimeye eklendiğinde değişime uğramaz, bu yüzden büyük ünlü uyumuna bazen uyar, bazen uymaz.
| EK | UYMAZ | UYAR |
|---|---|---|
| -ki | sokaktaki | dildeki |
| -ken | alırken | gelirken |
| -leyin | sabahleyin | geceleyin |
| -yor | geliyor | konuşuyor |
| -(ı)mtırak | yeşilimtırak | sarımtırak |
| -daş | meslektaş | vatandaş |
| -gil | halamgil | dedemgil |
> Bazı kelimeler, köken olarak Türkçe olduğu hâlde kalınlık – incelik uyumuna uymamaktadır.
» karındaş → kardeş
» alma → elma
» kangı → hangi
⇒ Harfler Konu Anlatımı
⇒ Büyük Ünlü Uyumu Konu Anlatımı
⇒ Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi) Konu Anlatımı
⇒ Ünsüz Yumuşaması Konu Anlatımı
⇒ Ses Düşmesi (Ünlü Düşmesi – Ünsüz Düşmesi) Konu Anlatımı
⇒ Ses Türemesi (Ünlü Türemesi – Ünsüz Türemesi) Konu Anlatımı
⇒ Ünlü Daralması Konu Anlatımı
⇒ Ulama Konu Anlatımı
⇒ Kaynaşma Konu Anlatımı
⇒ Vurgu Konu Anlatımı
süper bu siteyi çok sevdim yazılıda büyük faydası olucağını düşünüyorum teşekkürler dil bilgisi.net
Tek kafamın karıştığı nokta ken,gil,imtrak gibi eklerin bazen uyup bazen uymamasıdır.Okul defterimde kesinlikle uymaz şeklinde Yazıyor. Konuyu açıklayabilir misiniz?